Stel je voor, iemand verliest volledig de controle en jij moet diegene kalmeren. Wat doe je dan? De Amerikaanse psychiater en politicus Benjamin Rush (1745-1813) bedacht hiervoor een dwangstoel. De verstelbare dwangstoel in Museum van de Geest | Haarlem dateert uit 1852.
Volgens Rush, die wordt gezien als vader van de Amerikaanse psychiatrie, ontstonden sommige geestesziektes door een ontsteking in het brein. Hij dacht deze ziektes te kunnen behandelen door patiënten in een stoel te plaatsen, de bloedtoevoer naar de hersenen te beïnvloeden en hun motorische activiteit te verminderen. In het buitenland keurden sommige artsen het gebruik van een dwangstoel af. Volgens hen was vooral het langdurig zitten in zo’n stoel schadelijk voor de patiënt. Het gebruik ervan zou leiden tot aambeien, ontstekingen van de endeldarm of zelfs verlammingen van ledematen.
Nederlandse artsen namen de stoel wel in gebruik, maar bleven aanpassingen maken om het ‘comfort’ te verhogen. Zo bracht de arts-hoogleraar Schroeder van der Kolk een “beensteunsel [..] in eene schuinsche rigting” aan. Van der Kolk, grondlegger van de Nederlandse psychiatriebeweging, zag de stoel als bijzonder nuttig en gaf collega-instellingen het advies voor iedere honderd lijders drie à vier dwangstoelen aan te schaffen. Veel gestichten namen zijn aanbeveling over en rond 1870 waren er in ons land zo’n 36 dwangstoelen in gebruik.
In Franeker werden er in 1852, door het net geopende Geneeskundig Gesticht voor Krankzinnigen, twee dwangstoelen aangekocht voor dertig gulden per stuk. De geneesheer-directeur van de instelling, R. Lammerts van Bueren, benadrukte echter in het jaarverslag dat hij zo min mogelijk dwang in zijn instelling wilde gebruiken. Toch blijkt uit documenten dat er ook meerdere dwangbuizen, dwanghandschoenen en voetbeugels werden aangeschaft. “Lijfsbehoud van de patiënt noopt soms tot gebruik van dergelijke middelen,” meende de directeur. Door een gebrek aan veilige cellen met beklede wanden werd de dwangstoel regelmatig ingezet als hulpmiddel om iemand tegen zichzelf te beschermen.
De verstelbare dwangstoel in het museum is afkomstig uit het Psychiatrisch Ziekenhuis Franeker. Het houten dwangmiddel is aan de binnenzijde bekleed met kalfsleer en voorzien van tien riemen voor het vastmaken van de armen, benen en romp van de patiënt. In de zitting is een po aangebracht. Na gebruik kan deze via een lade aan de achterkant worden weggehaald en schoongemaakt. Met behulp van een tandradmechaniek met zwengel zijn de rugleuning en beensteun te verstellen tot ligstand.
